آموزش بهداشت و ارتقاء سلامت

ادوین امری مفهوم ارتباط در معنای عام را ( با توجه خاص به ارتباط اجتماعی ) چنین تعریف می کند : « ارتباط عبارت است از فن انتقال اطلاعات ، افکار و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخص دیگر . به طور کلی هر فرد برای ایجاد ارتباط با دیگران و انتقال پیامهای خود به ایشان از وسایل مختلف استفاده می کند . مثلاً وقتی انسان با نگاه یا لبخند نشاط خود را به دیگری نشان می دهد ؛ یا هنگامی که شخص به شخص دیگر صبح بخیر می گوید و با بیان شفاهی دوستی و صمیمیت خویش را به او می فهماند ، به همین ترتیب ، موقعی که انسان به دیگری نامه می نویسد ، با بیان کتبی مقصود خود را به نظر او می رساند و با وی ارتباط برقرار می سازد »

در تعریفی بسیار موجز ، لاندبرگ ، شراگ و لارسن ، ارتباط را عبارت از انتقال معانی یا پیام از طریق نمادهایی چند می دانند . به نظر این سه دانشمند زمانی که انسانها از طریق نمادهایی چند به تاثیر بر یکدیگر می پردازند ، در ارتباط با یکدیگر قرار گرفته اند . همین تعبیر ، با کاربرد مفهوم پیام با معنایی مشخص به جای نماد در تعریف زیر از ارتباط آمده است : « ارتباط را می توان جریانی دانست که در طی آن دو نفر یا بیشتر به تبادل افکار ، نظرات ، احساسات و عقاید خود می پردازند و از طریق به کار بردن پیامهایی که معنایش برای کلیه آنها یکسان است ، به انجام این امر مبادرت می ورزند . »

از جانب دیگر ، چارلزکولی به عنوان یکی از معتبرین محققان این رشته ، ارتباط را مکانیسمی می داند که از خلال آن روابط انسانها برقرار می شود و بسط می یابد . تمامی نمادهای ذهن ، به همراه وسایل انتقال آنان در فضا و حراست از آنان در زمان در محدوده ارتباط جای می گیرند .

پس ارتباط ، انتقال پیام به دیگری و اساس شگل گیری جامعه است .

گفتیم که ارتباط اجتماعی منشاء فرهنگ است و تعالی فرهنگ بدان مربوط است . گفتیم که ارتباط اجتماعی شالوده حیات اجتماعی است و بدان هیچیک از عناصر حیات جمعی پدید نمی آید . باز گفتیم که ارتباط اجتماعی به عنوان محور فرهنگ و حیات جمع ، محدوده ای بس وسیع دارد که در برگیرنده تمامی صور روابط انسانی است . پس باید ارتباط اجتماعی انواع و صوری بسیار متنوع یابد و هرقدر پیچیدگی حیات اجتماعی افزوده می شود ، باید به همان نسبت نیز ارتباطات انسانی صوری پیچیده یابند .

پس به طور روشن می توان گفت: ارتباط انسانها هرگز به طور مطلق بی واسطه نیست، چه همیشه واسطه ای خاص، در جریان تحقق آن وجود دارد. پیچیدگی ارتباطات انسانی نیز تا حدی تابع همین واسطه هاست. در بسیاری از موارد برداشت نا یکسان از یک حامل (نظیر یک لغت یا مفهوم) به قطع ارتباط یا بروز و دشواریهایی چند در آن منجر می شود، در اکثر موارد، حرکات خاص بدن، یا چهره معناهای یکسانی در ذهن طرفین ارتباط متبادر می سازد و موجبات بروز سوء تفاهم را فراهم می سازد و با خود مشکلات ارتباطی را به همراه می آورد

ارتباط احساس برانگیز

فرایند ارتباطی است که از طریق سخن یا نمادهای گوناگون برقرار می شود، بدون آنکه معنای دقیقی (محتوی) انتقال یافته باشد. در جریان این فرایند ارتباطی، صرفاً حالات احساس گونه منتقل می شوند و همبستگی اجتماعی و آمادگی روانی مشترک پدید می آورند. این مفهوم در آغاز توسط مالیزسکی به کار رفت. او در علت کاربرد این مفهوم می نویسد: ( در جوامع ابتدایی، زبان به عنوان یک پیوند در فعالیتهای انسانی سنجیده شده و جزئی از رفتار انسانی شناخته می شود. زبان در چنین جوامعی شیوه عمل و نه یک ابزار تفکر است. بی شبهه ، در این مورد با نوع خاصی از زبان و کاربرد آن مواجهیم که من می خواهم با وسوسه در اختراع لغت بدین نام ( ارتباط احساس برانگیز ) بخوانم و آن نوعی ارتباط است که در آن پیوندهای وحدت صرفاً با مبادله کلمات پدید می آیند .

ارتباط جمعی

کاربرد گسترده مجراها در انتقال پیام و ایجاد ارتباط اجتماعی، یکی از ابعاد ارتباطی عضو صادر جامعه جدید است. هرچند مجراها در همه زمانها وجود داشته اند (نظیر جارچی ها، چاووشها در گذشته های دور) لیکن، پیدایی عصر ارتباطات با اختراع وسایل ارتباط جمعی نظیر رادیو، تلویزیون و مطبوعات تحقق پذیر گشته است و در آن، ارتباط از صورت مستقیم و چهره به چهره درآمد و صورت جمعی، همه جایی، با بردی بی سابقه یافت.

فرا ارتباط

به معنای ارتباطی است که قواعد ارتباط یا ارتباطهای بعدی را مشخص سازد. جمله (من می خواهم در مورد سیاست با تو حرف بزنم) فراتر از ارتباط یا ماورای ارتباط مستقیم است. هنگامی که بدون هیچ مقدمه شروع به گفتگو در زمینه سیاست می نمائیم، این خود ماورای ارتباط غیرمستقیم است. ماورای ارتباط می تواند یک حرکت بدنی باشد، یا یک لبخند و حتی یک نگاه. وقتی که سخن می گوید و ما ابرو در هم می کشیم. این خود ماورای ارتباط است، زیرا از این طریق پیامی به او رسانده ایم و قاعده ای را در زمینه ارتباط به اوگفته ایم. وسایل ارتباط جمعی امروزه بیشتر سخن از وسایل ارتباط جمعی به میان آورده می شود . وسایلی شگرف که مظهر ارتقای تکنولوژیک انسانند دارای بیشترین تأثیر فرهنگی از میان تمامی ابزار و فنون جدیدند و بالاخره ، در استانه ورود جامعه بشری به هزاره سوم میلادی ، وسایل ارتباط جمعی پرتاب جوامع را به سوی آینده موجب گردیده اند . این وسایل در پیدایی عادات تازه ، تکوین فرهنگی جهانی ، تغییر در رفتار و خلق و خوی انسانها و بالاخره ، کوچک شدن کره زمین و همسایگی ملل دوردست ، سهمی شگرف برعهده دارند . آنچنانکه که برخی عصر نو را عصر ارتباطات می خوانند میزان پیوند یک جامعه را با افق شگرف تغییرات نوین ، میزان تحرک آن در زمینه ارتباطات می خوانند . در این بخش ، سخ از همین وسایل ، ساخت و سازمان آنان ، وظایف و کارکردهایشان و بالاخره ، مجموعه این وسایل است که در اصطلاح ، خانواده وسایل ارتباطی خوانده می شود . ویژگی اساسی وسایل ارتباط جمعی : فراگرد گزینش

وسيله ارتباط جمعي، اعم از روزنامه، راديو، تلويزيون و... بايد در بين کهکشانى از داده‌هاى خبرى و اطلاعاتى که دنياى امروز مشحون از آنان است، دست به گزينش زند. چه، هرگز قادر نيست، تمامى حوادث را منعکس کند. اين امر بسيار مهم را هريک از صاحب‌نظران وسايل ارتباط با نامى مى‌خوانند: برخى چون شرام (W.Schramm ) سخن از صافى‌ها (Filters ) مى‌رانند، برخى ديگر مفهوم گزينش (Selection ) را به کار مى‌برند، اما از همه معروف‌تر تعبير کورت لوين (Kurt Lewin ) است. او مفهوم دروازه‌‌بانان (Gate-keepers ) را براى اين امر به کار مى‌برد. ويلبور شرام (W.Schramm: Men ,Message and Media,p:139) در تعريف اين مفهوم چنين مى‌نويسد: 'دروازه‌بان که در سرتاسر شبکه‌هاى خبرى جاى مى‌گيرند، شامل خبرنگاران هستند که بايد تصميم گيرند در جريان يک دادگاه، يا يک حادثهٔ خاص يا تظاهرات سياسي، کدام قسمت را متبلور سازند، کدام خبر را رها ساخته، کدامين را در مجراى وسيله ارتباطى جاى دهند، همچنين دروازه‌بانان مؤلفين را نيز شامل مى‌شود.

گزینش و معیارهای آن

قبل از همه ، مسأله اساسی ، تعیین معیارهای گزینش است . کدام خبر یا اطلاع باید مجال یابد که در بوق بلند وسیله جای گیرد و با صدایی رسا در همه افق طنین افکند ؟ در یک جامعه حسی ، اخباری مورد توجه و انتخاب قرار می گیرد که در اضای منافع و گاه غرایز مفید افتند . جای تعجب نخواهد بود اگر ، در چنین شرایطی تلوزیونهای کابل دار ، خانه را مشحون از تصاویر جنسی و تحریک آمیز نمایند و تلوزیونهای معمولی ، تعادل روانی انسانها را با آگهیهای تجاری و به هر صورت ناپدید سازند .

در یک جامعه فردگرا ، مصالح فردی و رعایت آن ، اولویت می یابد و وسایل خبری چنان ساخت می یابند که در برابر هر اقدام علیه مصالح هر فرد جامعه موضع گیرند . بدینسان هتک حرمت از یک فرد انسانی در هر جای جامعه که باشد ، چنان اهمیت می یابد که روزها ، سر مقاله اساسی مطبوعات و بیان نخست وسایل خبری غیر مکتوب خواهد بود . این توجه ، چنانچه به افراط برسد ، و جامعه را دستخوش نوعی فردگرایی مفرط سازد ، پیوند اجتماعی را متزلزل می نماید و موجب می شود ، آنچه برای بقای جمع ضرورت دارد ، در برابر منافع فردی خرد شمرده شود ، بی توجه از آن بگذرند و حیات جمع که خواه ناخواه موجد حیات یک یک افراد است به خطر افتد .

به هنگام گزینش اخبار و اطلاعات،ساخت وسیله ارتباطی در برخی از موارد چنان تمهید می شود که تعقیب آشکار خبرنگار،ویراستار خبر و به طور کلی تمامی دست اندرکاران واحد مطمح نظر قرار می گیرد. در این شرایط، ماموران خاص دولتی جزئیات اخبار و اطلاعات قابل انتشار را بازبینی می نمایند و در اکثر موارد به طرد،،و حتی توبیخ بسیاری از انسانهایی می پردازند که خواسته یا ناخواسته خبری خاص را در کانال خبرگزاری جای داده اند،این روش را «سانسور» می خوانند و در مقابل، شیوه های باز و ساخت دهی بدون کنترل از خارج وسایل ارتباط جمعی قرار می گیرد. در ساختهای باز، هر فرد مسؤولیت گزینش، ویرایش و در نهایت پخش خبر یا اطلاع را خواهد داشت و جامعه نیز او را در انجام این امر آزاد خواهد گذارد.

سرعت عمل ، مشکل اساسی گزینش

در برخی از وسایل همچون کتاب، کار گزینش دشوار نیست. چه،نویسنده از وقت و فرصت کافی جهت اعمال معیارها و گزینش داده ها و اخبار برخوردار است، لیکن در مورد رادیو،روزنامه یا تلویزیون چنین نیست. مسؤول صحنه ای را تجسم کنید که از یک حادثه به طور زنده فیلمی پخش می کند،چندین دوربین درکارند، هریک بخشی از صحنه را به تصویر می کشد، او در کمترین زمان ممکن باید از بین همة این داده ها (تصاویر) یکی را برگزیند و در کانال قرار دهد، و در همین زمان اندک باید همه معیارها را رعایت کند، به خواست و سلیقة بینندگان پاسخ دهد و تامیّت صحنه را مراعات نماید.

دیدگاههای افراطی

در بحث از آثار وسایل ارتباط جمعی دو دیدگاه تند به چشم می خورد که هر یک از زمینه خاص فکری و هم تجربه های اجتماعی ویژه منبعث می شود :

برخی را عقیده بر این است که وسایل ارتباط جمعی دارای چنان قدرتی هستند که می توانند نسلی تازه برای اولین بار در تاریخ انسان پدید آورند. نسلی که با نسلهای پیشین بسیار متفاوت است؛ غرق در فضابی ارتباطی جدید، و آکنده از دانستنیهای پیچیده ای است که حتی به هنگام فراغت از آن متمتع می شود. لازار سفلد و مرتن، در تشریح عقاید این عده از متفکران می نویسد: «بسیاری تحت تأثیر همه جایی بودن ارتباطات جمعی و قدرت بالقوه آنان، به سختی هراسان شده اند.»در سمپوزیومی ، یکی از شرکت کنندگان نوشت : قدرت رادیو را می توان با قدرت بمب اتم مقایسه کرد . اینان را عقیده براینست که وسایل ارتباط جمعی جدید ، ابزاری بس نیرومندند که می توان از آنان در زاه خیر و شر با تأثیری شگرف سود برگرفت و چنانچه کنترل مطلوب وجود نداشته باشد ، امکان استفاده از این وسایل در راه دوم بیشتر است . »

ژان کازنو درباره همین طرز اندیشه می نویسد : « این اندیشه در نظر مردم ، چه عادی و چه تحصیل کرده ، رواج یافت که وسایل ارتباط جمعی قدرتی فوق تصور دارند و می توانند افکار فلسفی و سیاسی را منقلب نموده شکل تازه ای بدان بخشند و به اختیار تمامی رفتارها را هدایت نمایند. بر اساس همین اصل ، این عقیده رواج یافت که مبارزات انتخابی از طریق تلوزیون ، موجبات القای انتخاب کنندگان را فراهم می آورد ، زیرا حزبی که بیش از همه از تلوزیون استفاده می کند ، لزوماً از انتخابات پیروز بیرون خواهد آمد . »

کسانی که بر این عقیده تند تأکید می ورزیدند ، از کاربرد وسایل ارتباط جمعی ، خصوصاً رادیو توسط هیتلر و رئیس تبلیغاتش دکتر گوبلز تأثیر برگرفتند . اینان برساز و کارهایی چون هدایت از راه دور ، آدمک سازی ، اثر بلع و مخصوصاً تأثیر بازتابهای شرطی تاکید دارند .

برخی دیگر بر این عقیده اند که وسایل ارتباط جمعی تاثیر چندانی بر مخاطبین خود ندارد. به نظر این دسته از اندیشمندان «دوران سبع » وسایل ارتباطی و با آن دوران رواج عقاید تند و اسناد اثرات جادویی و خارق العاده به وسایل ارتباط جمعی پایان یافته است . این عده را عقیده بر این است که وسایل ارتباط جمعی علی رغم تکنولوژی برتری که از آن سود برمی گیرند ، با موانع بسیاری در راه اثر گذاری بر دیگران مواجهند .

برآیند نهایی

در مقابل این دو دیدگاه افراطی باید پذیرفت که وسایل ارتباط جمعی ابزاری اجتماعی فرهنگی به معنای عالی آن هستند. و از این جهت اثرات چشمگیری بر جای می گذارند . اما این آثار نه آنچنان است که هیچ محدودیتی نشناسد (نظریه گروه اول) یا آنکه چنان ناچیز است که هیچ اعتنایی را شایسته نباشد (نظریه گروه دوم) باید دید حدود تأثیر این وسایل چیست و در چه شرایطی این تاثیرات محدودیت می یابند یا تقویت شدنی هستند . تعداد ارزشها و کاستی اثرات

حتی در شرایطی که وسایل ارتباط جمعی در انحصار دولت است ، باز هم چنانچه در جامعه ارزشهای گوناگونی حاکم باشد و هر یک از نهادها و سازمانهای اجتماعی ارزشهای خاصی را تبلیغ نمایند ، بازهم اثرات وسایل ارتباط جمعی رو به کاستی می گذارد . شرایطی را مجسم کنید که در آن مدرسه ، خانه و وسایل ارتباط جمعی هر یک در مورد یک پدیده ، خبری خاص یا حکمی خاص ارئه دهند .

منبع :جامعه شناسی ارتباطات، تألیف: دکتر باقر ساروخانی، چاپ اول: